Ι.Θ.Σακελλαρίδη, Περί Μουσικής λόγοι - Α'.

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΓΕΝΩΝ

ΠΟΣΑ ΕΙΧΟΝ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΚΑΙ ΠΟΣΑ ΕΧΟΜΕΝ ΝΥΝ.

Οἱ ἀρχαίοι Ἕλληνες ἐγνώριζον τρία γένη ἐν τῇ μουσικῇ  ἤτοι τὸ διάτονον, τὸ χρωματικὸν καὶ τὸ ἐναρμόνιον. Καὶ τοῦ μὲν διατόνου πᾶσα τετραχορδικὴ διαίρεσις, συνέστηκεν ἐκ δύο τονιαίων διαστημάτων καὶ ἑνὸς ἡμιτονιαίου καὶ ἵνα κατὰ τὸν Θέωνα (116 ἀπὸ Χρ.) εἴπωμεν: διατονικὸν τετράχορδον καλεῖται «τὸ συνεστηκὸς ἐκ διαστημάτων μὲν τριῶν, ἡμιτονιαίου καὶ τόνου καὶ τόνου. Φθόγγων δὲ τεσσάρων , ὧν οἱ περιέχοντες, τουτέστιν ὁ τὲ βαρύτατος καὶ ὀξύτατος, συμφωνοῦσιν εὐθὺς ἥν διὰ τεσσάρων ἔφαμεν λέγεσθαι ‘συμφωνίαν’, δύο τόνων οὗσαν καὶ ἡμιτονιαίου. Καλεῖται δὲ τὸ τοιοῦτον γένος τῆς μελωδίας "διάτονον", ἤτοι ὅτι διὰ τῶν τόνων τὸ πλεῖστον διοδεύει, ἢ ὅτι σεμνὸν καὶ ἐρρωμένον καὶ εὔτονον ἦθος ἐπιφαίνει.»

Τοῦ δὲ χρωματικοῦ γένους πᾶν τετράχορδον σύγκειται ἐκ δύο ἡμιτονίων καὶ τριημιτονίου. «Καλεῖται δὲ πάλιν τὸ γένος τῆς τοιαύτης μελωδίας χρωματικὸν διὰ τὸ παρατετράφθαι καὶ ἐξηλλάχθαι τοῦ πρόσθεν (δηλ. διατόνου) γοερώτερόν τε καὶ παθητικώτερον ἦθος ἐμφαίνειν. Λέγεται δὲ καὶ τρίτον γένος μελωδίας ἐναρμόνιον, ἐπειδὰν ἀπὸ τοῦ βαρυτάτου φθόγγου κατὰ δίεσιν καὶ δίεσιν καὶ δίτονον ἡ φωνὴ προελθοῦσα μελωδήσῃ τὸ τετράχορδον. Δίεσιν δὲ καλοῦσιν ἐλαχίστην περὶ τὸν Ἀριστόξενον τὸ τεταρτημόριον τοῦ τόνου (3), ἥμισί δε ἡμιτονίου, ὡς ἐλάχιστον μελωδητὸν διάστημα˙ τῶν Πυθαγορείων δίεσιν καλούντων τὸ νῦν λεγόμενον ἡμιτόνιον. Καλεῖσθαι δὲ φησὶν Ἀριστόξενος, τοῦτο τὸ προειρημένον γένος ἁρμονίαν, διὰ τὸ εἶναι ἄριστον ἀπενεγκάμενον τοῦ παντὸς ἡρμοσμένου τὴν προσηγορίαν. Ἔστι δὲ δυσμελωδητότατον καί, ὡς ἐκεῖνος φησί, φιλότεχνον καὶ πολλῆς δεόμενον συνηθείας. Ὅθεν οὐδ’εἰς χρῆσιν ῥαδίως ἔρχεται. Τὸ δὲ διάτονον γένος ἀπλοῦν˙ τὶ καὶ γενναῖον. Καὶ μᾶλλον κατὰ φύσιν. Διὸ μᾶλλον τοῦτο παραλαμβάνει ὁ Πλάτων. » (ἴδ. Θέωνα σ.54)

Γένος Διάτονον

Ἡμιτόνιον  6

Τόνος   12

Τόνος   12

Γένος Χρωματικὸν

Ἡμιτόνιον  6

Ἡμιτόνιον  6

Τριημιτόνιον 18

Γένος Ἐναρμόνιον

Δίεσις 3

Δίεσις  3

Δίτονον 24

Τὸ διάτονον γένος ἔχει δύο διαστημικὰς διαιρέσεις˙ ἤτοι τὴν σύντονον (6-12-12) καὶ τὴν μαλακήν (6-9-15). Ἀλλ’ ἐκ τῶν δύο τούτων διαιρέσεων μόνον ἡ σύντονος ἦν παρ’ἀρχαίοις ἐν χρήσει. (ἴδ. Πλουτ. Περὶ Μουσικῆς, § 38)

Ὡσαύτως δὲ καὶ τοῦ χρωματικοῦ γένους μόνον ἡ τονιαία διαίρεσις παρελαμβάνετο (ἴδ.Πλουτ. αὐτόθι). Πᾶσα δ’ἄλλη διαίρεσις τοῦ τὲ διατόνου καὶ χρώματος ἐσιγήθη ὑπὸ τῶν μουσικῶν «διὰ τὸ μὴ δύνασθαι λαβεῖν αὐτοὺς διὰ συμφωνίας τἆλλα μεγέθη, καθάπερ τὸν τόνον καὶ τὸ ἡμιτόνιον. »

Τὸ δ’ ἐναρμόνιον γένος ἀπὸ τῶν χρόνων ἔτι τοῦ Ἀριστοξένου (320 π.Χρ.) σχεδὸν σεσίγηται. Ἐπὶ δὲ τῶν χρόνων τοῦ Πλουτάρχου (100 ἀπὸ Χρ.) φαίνεται τέλεον ἐκλελοιπός. Βραδύτερον δὲ ὁ Ἀσκληπιόδοτος , ἰατροφιλόσοφος περὶ τὸν 6^ον μ.Χ. αἰῶνα ζῆσας «καίτοι 220 μαγάδες (ἔγχορδα ὄργανα) μετήλλαξεν, ὅμως οὐχ οἷος τ’ ἐγένετο ἀνασώσασθαι τὸ ἐναρμόνιον γένος καίπερ τἆλλα δύο γένη κατατεμὼν καὶ ἀνακρουσάμενος τὸ τὲ διάτονον καὶ τὸ χρωματικόν », ὡς λέγει ὁ σοφὸς Φώτιος.

Ὁ λόγος δὲ τῆς ἀχρηστίας ἢ τῆς καταλήψεως τοῦ ἐναρμονίου γένους καὶ τῶν τετραχορδικῶν διαιρέσεων τῶν λοιπῶν γενῶν οἷον 3, 4, 5, 7, 9, 15, 21, οὐδεὶς ἄλλος ἐστὶν ἢ ὁ τῆς συμφωνίας τουτέστιν τῆς νῦν λεγομένης ἁρμονίας (contrapunto).

Διότι παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ὡς καὶ τοῖς νῦν πεπολιτισμένοις ἔθνεσιν, τὸ τέλος τῆς μουσικῆς ἐπιστήμης ἦν ἡ συμφωνία ἢ ἁρμονία. Διόπερ καὶ ὁ Ἀριστοτέλης γράφει « Μουσικὴ δὲ ὀξεῖς ἅμα καὶ βαρεῖς, μακρούς τέ και βραχεῖς φθόγγους μίξασα ἐν διαφόροις φωναῖς, μίαν ἀπετέλεσεν ἁρμονίαν......». Ταὐτὸ δὲ τοῦτο ἦν καὶ τὸ παρὰ τῷ σκοτεινῷ λεγόμενον Ἡρακλείτῳ « συνάψειας οὖλα, καὶ οὐχὶ οὖλα˙ συμφερόμενον καὶ διαφερόμενον˙ συνᾶδον καὶ διᾶδον καὶ ἐκ πάντων ἕν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα.» (ἴδ. Ἀριστοτέλ. Περὶ Κόσμου.)

        Χάριν δὲ τῶν φίλων τῆς ἁρμονίας καὶ τῶν ἀμφιβαλλόντων περὶ τῆς ὑπάρξεως ταύτης παρὰ τοῖς παλαιοῖς, μεταφέρομεν ᾦδε τὸ 38^ον κεφάλαιον περὶ Μουσικῆς τοῦ Πλουτάρχου.

«Οἱ δὲ νῦν, τὸ μὲν κάλλιστον τῶν γενεῶν ὅπερ μάλιστα διὰ σεμνότητα ἐσπουδάζετο, παντελῶς παρῃτήσαντο ὥστε μηδὲ τὴν τυχοῦσαν ἀντίληψιν τῶν ἐναρμονίων διαστημάτων (3-3-24) τοῖς πολλοῖς ὑπάρχειν ».

            Παρῃτήσαντο  δὲ τὸ ἐναρμόνιον γένος διὰ δύο λόγους.

α) «διὰ τὴν ἀναισθησίαν» τῶν συγχρόνων τοῦ Πλουτάρχου καὶ

β) «διὰ τὸ μὴ δύνασθαι ληφθῆναι διὰ συμφωνίας (τουτέστιν ἐν ἁρμονίᾳ) τὸ μέγεθος (δηλ. τὸ διάστημα 3), καθάπερ τὸ τὲ ἡμιτόνιον καὶ τὸν τόνον........ Καὶ καθόλου πάνθ’ ὅσα φαίνεται περιττὰ τῶν διαστημάτων (δηλ. 5, 9,15, 21) ἀποδοκιμάζοντ’ ἂν ὡς ἄχρηστα παρ’ ὅσον διὰ συμφωνίας οὐδὲν αὐτῶν λαβεῖν ἐστί. Οἶς ἀκολουθεῖν ἀνάγκῃ καὶ τὸ μηδεμίαν τῶν τετραχορδικῶν διαιρέσεων χρησίμην εἶναι, πλὴν μόνην ταύτην, δι’ ἧς πᾶσιν ἀρτίοις χρῆσθαι διαστήμασι συμβέβηκεν αὕτη δ’ ἂν εἴη ἥτε τοῦ συντόνου διατόνου (6-12-12) καὶ ἡ τοῦ τονιαίου χρώματος (6-18-6)».

Ἡ τελευταία αὕτη τοῦ Πλουτάρχου περικοπὴ ἔστω πρὸς ἀπάντησιν κατ’ἐκείνων οἵτινες ἐμέμψαντο ἡμᾶς γραικύλους καὶ φραγγίζοντες, καὶ ὀλετήρας τῆς πατρώας μουσικῆς. Ἀλλ’ ὅσον Γραικύλοι καὶ φραγγίζοντες ἦσαν οἱ ἐπὶ τοῦ Λάσου τοῦ Ἑρμιονέως, διδασκάλου τοῦ Πινδάρου καὶ πρώτου εἰσηγητοῦ τῆς πολυφώνου ἁρμονίας παρ’ Ἕλλησι, τοσοῦτον καὶ ἡμεῖς. Καὶ ὅσον ἐκείνοι ἦσαν ὀλετήρες καταλιπόντες πάσας τὰς ἄλλας τετραχορδικὰς διαιρέσεις πλὴν τῆς συντόνου διατόνου καὶ τοῦ τονιαίου χρώματος, τοσοῦτον καὶ ἡμεῖς.

            Ἐκ τοῦ ἀνωτέρου κεφαλαίου τοῦ Πλουτάρχου καταφαίνονται τέσσαρα τινά.

α) ὅτι τὸ ἐναρμόνιον γένος οὐδαμῶς ἦν ἐν χρήσει παρὰ τοῖς συγχρόνοις τῷ Πλουτάρχῳ.

β) ὅτι ἡ ἁρμονία ἡ καὶ συμφωνία καλουμένη ὑπὸ τῶν παλαιῶν ἦν ἐν μεγίστῃ κυρίως χρήσει ἀφοῦ διὰ ταύτην καὶ μόνην περιωρίσθη ἡ κλίμαξ εἰς τόνους καὶ ἡμιτόνια διὰ τὸ ὁποῖον λυπεῖται καὶ παραπονεῖται ὁ γέρων Χαιρωνεὺς Πλούταρχος. 

γ) ὅτι τὰ τετράχορδα μόνον εἰς τόνους καὶ ἡμιτόνια διῃροῦντο˙ πᾶσα δ’ ἄλλη διαίρεσις «ἀπεδοκιμάζετ’ ὡς ἄχρηστος» . (τόνους λέγοντες ἐννοοῦμεν τονιαία διαστήματα (12) ἢ ἐπογδόους ὡς λέγει ὁ Θέων) καὶ

δ) ὅτι ἡ νῦν Εὐρωπαϊκὴ κλίμαξ εἰς τόνους καὶ ἡμιτόνια διῃρημένη εἶναι ἡ ἀρχαία σύντονος διάτονος ὑπὸ τῶν Ρωμαίων παραληφθεῖσα.

          Ταύτας τὰς συντόνους διατονικὰς κλίμακας ἐτηρήσαντο οἱ εἰς Χριστὸν πιστεύσαντες Ἕλληνες. Διὰ τούτων περιέβαλον τὰ ἱερὰ ποιήματα οἱ τρεῖς μέγιστοι φωστῆρες τῆς Ἐκκλησίας οἱ ἐν Ἀθήναις σπουδάσαντες. Ταύτας οἱ Βυζαντινοὶ ἤκουον ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ ἐν ᾧ ἐνίοτε καὶ οἱ ψάλται τῆς Ἁγίας Σοφίας μετεῖχον συμψάλλοντες μετὰ τῶν θυμελικῶν κατὰ τὰ διάφορα «ἄκτα τοῦ ἱπποδρομίου»˙ ὅπερ θὰ ἦν ἀδύνατον ἐὰν ἡ κλίμαξ ἦν διάφορος. Ταύτας τὰς συντόνους διατονικὰς ἄνευ τῆς μαλακῆς ἢ τῆς χρωματικῆς ἢ τῆς ἐναρμονίου συνιστᾷ ἐν τῷ παιδαγωγῷ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς. Ταύτας παρέλαβεν ὁ Ἀμβρόσιος, ὁ Μεδιολάνων ἐπίσκοπος (†397)  καὶ διὰ τῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων Δώριος φρύγιος, λύδιος, πλάγιος δώριος κτλ. μετέδωκεν τοῖς χριστιανοῖς τῆς δύσεως˙ ταύτας μετεχειρίσθη καὶ ὁ Πάπας Γρηγόριος. Ταύτας εἶχον μέχρι τῆς ἁλώσεως καὶ οἱ Βυζαντινοί, καὶ κατὰ ταύτας ὁ τὸν 14^ον αἰῶνα ἀκμάσας Νικηφόρος Γρηγορᾶς σχολιάζει τὰ ἐνύπνια τοῦ Συνεσίου.   (ἴδ. Νικηφ. Γρηγορᾶ, Σχόλια εἰς ἐνύπνια Συνεσίου ἐν λέξει «ὑπάτη»).

            Ταύτας τέλος καὶ πάντα σχεδὸν τὰ χειρόγραφα ἐν ἀρχῇ δι’ Ἑλληνικῶν ὀνομάζουσι λέξεων οἷον Δώριος κτλ. Καὶ διὰ τούτων τῶν κλιμάκων, δηλαδὴ τοῦ συντόνου διατονικοῦ, ὀφείλωμεν νὰ ψάλλωμεν καὶ ἡμεῖς τὰς ἱερὰς ἡμῶν ὑμνωδίας αἵτινες ὥσπερ συντρίμματα νηὸς ἢ ῥάκη βασιλείου πορφύρας περιεγένοντο μέχρι τοῦ νῦν. – Πάσαν δ’ ἄλλην διαίρεσιν θεωροῦμεν ξένην τῶν ἑλληνικῶν παραδόσεων, καὶ ἀλλότριον τῆς ἐκκλησίας, ἔστω καὶ ἂν  σεβαστοὶ ἄλλως ἄνδρες οἷοι ὁ Χρύσανθος, Γρηγόριος καὶ Χουρμούζιος ἐξ ἐσφαλμένης ἀντιλήψεως ἢ ἀνεπαρκείας γνώσεων ὡς ἐκ τῆς ἐποχῆς ἢ τοῦ τόπου ἐν ᾧ ἔγραψαν, ἐσημείωσαν.

Ὁ δὲ θαυμαστὴς τῆς ἱερᾶς ἡμῶν μουσικῆς κ. Ducoudray ἀπελπιζόμενος διὰ τὸ μέλλον αὐτῆς, ἂν μὴ προσλάβει τήν ἁρμονίαν καὶ περιορισθῇ εἰς τόνους καὶ ἡμιτόνια, γράφει τὰ ἑξῆς : Si l’on adoptait franchement la division européenne del’ octave en tons et en demi-tons, cela simplifierait beaucoup la reforme et permettrait d’appliquer très facilement la polyphonie a tous les modes de la musique grecque. Au contraire, il est à craindre d’en conservant dans ses gammes des intervalles plus petits que le demi-ton, elle ne perpétue une cause d’embarras funeste a son avenir. Ne serait il pas préférable pur elle de renoncer a une richesse si dangereuse?          

Ἡμεῖς μετὰ τῶν παλαιῶν ὡς πρῶτον διάστημα τῆς φωνῆς λαμβάνομεν τὸν τόνον (12)˙ «ὅτι μέχρι τούτου καταβαίνουσα ἡ φωνὴ τοῦ διαστήματος, ἀπλανῆ τὴν ἀκοὴν φυλάσσει. Τὸ δὲ μετὰ τοῦτο οὐκ ἔτι οἷα τε ἡ ἀκοὴ πρὸς ἀκρίβειαν λαβεῖν τὸ διάστημα˙ ἀμέλει περὶ τοῦ ἐφεξῆς διαστήματος καλουμένου ἡμιτονίου διαφέρονται, τῶν μὲν τέλειον ἡμιτόνιον αὐτὸ λεγόντων τῶν δὲ λεῖμμα.... Ἀλλ’ Ἀριστόξενος, φησίν, ἐκ δύο τόνων τελείων καὶ ἡμίσους συγκεῖσθαι τὸ διὰ τεσσάρων (4χορδον), ὁ δὲ Πλάτων ἐκ δύο τόνων καὶ τοῦ καλουμένου λείμματος˙ τὸ δὲ λεῖμμα τοῦτο φησιν ἀκατονόμαστον εἶναι.» (Θέων σελ. 67)

            Καὶ ἐκ τῶν χωρίων τούτων τοῦ Θέωνος καταφαίνεται τρανῶς ὅτι μόνον τὸ τονιαῖον διάστημα (12) ἀκριβῶς καταληπτὸν γίνεται τῇ ακοῇ˙ τὸ δ’ ἡμιτόνιον οὐχὶ κατ’ἀκρίβειαν. Τί δε νὰ εἴπωμεν περὶ τῶν νομιζόντων ὅτι ἀντιλαμβάνονται μικροτέρων διαστημάτων; Οὐδὲν ἄλλο ἢ ὅτι «ἀνήνυτα πονοῦσιν» κατὰ τὸν Πλάτωνα.

            Καὶ εἰς τοὺς χρόνους τοῦ Πλάτωνος ὑπήρχεν αἴρεσίς τις ἀνθρώπων ὡς καὶ σήμερον, νομιζόντων ὅτι διακρίνουσι μικρότερα τοῦ ἡμιτονίου διαστήματα ἀλλὰ κατειρωνεύεται τούτων ὁ Πλάτων διὰ τῶν ἑξῆς: « Τὰς γὰρ ἀκουομένας αὗ συμφωνίας καὶ φθόγγους ἀλλήλοις ἀναμετροῦντες, ἀνήνυτα, ὥσπερ οἱ ἀστρονόμοι, πονοῦσιν. Νὴ τοὺς Θεούς,ἔφη, καὶ γελοίως γὲ πυκνώματ’ ἄττα ὀνομάζοντες καὶ παραβάλλοντες τά ὦτα, οἷον ἐκ γειτόνων φωνὴν θηρευόμενοι, οἱ μὲν φασιν ἔτι κατακούειν ἐν μέσῳ τινὰ ἠχήν, καὶ σμικρότατον εἶναι τοῦτο διάστημα ᾧ μετρητέον. Οἱ δέ, ἀμφισβητούντες, ὡς ὅμοιον ἤδη φθεγγομένων, ἀμφότεροι ὦτα τοῦ νοῦ προστησάμενοι....κτλ.» (Πλ. Πολ. Βιβλ. ζ’ §531)

  Ἡ τῆς ἁρμονίας ἐπικράτησις καὶ κατ’ ἀκολουθίαν ἡ κατάλειψις πάντων τῶν ἄλλων διατημάτων πλὴν τοῦ τόνου καὶ τοῦ ἡμιτονίου, ὀφείλεται τῷ διδασκάλῳ τοῦ Πινδάρου Λάσῳ τῷ Ἑρμιονεῖ˙ περὶ οὗ ὁ Πλούταρχος γράφει τάδε : «Λάσος δὲ ὁ Ἑρμιονεὺς εἰς τὴν διθυραμβικὴν ἀγωγὴν μεταστήσας τοὺς ῥυθμούς, καὶ τῇ τῶν αὐλῶν πολυφωνίᾳ κατακολουθήσας πλείοσί τε φθόγγοις καὶ "διερριμμένοις" χρησάμενος εἰς μετάθεσιν τὴν προϋπάρχουσαν ἤγαγε μουσικήν »  (ΧΧΙΧ περὶ Μουσ.)

…………………………………………………………………………………………..

          

      Ἡ μεταγραφὴ τῶν ἀσμάτων εἰς τὴν Εὐρωπαϊκὴν παρασημαντικὴν ἐγένετο διὰ πολλοὺς λόγους. α) διότι ἡ γραφὴ αὕτη εἶναι διεθνὴς καὶ ἑπομένως γινώσκεται ἡ ἱερὰ ἡμῶν μουσικὴ εἰς εὐρύτερον κύκλον. β) διότι εἶναι ἀπείρως εὐκολωτέρα τῆς νῦν ἐκκλησιαστικῆς. γ)διότι παριστὰ τελείως πάσας τὰς ῥυθμικὰς λεπτομερείας, τῆς ἡμετέρας ἀτελοὺς τὰ τοιαῦτα οὔσης. δ) διὰ τὴν εὐκολίαν μεθ’ ἧς σημαίνεται ἡ ἁρμονία καὶ ε) διότι ὑποβάλλεται εἰς τὰ ὄργανα. Τινὲς ἀγνοούντες ὅτι τὸ κλειδοκύμβαλον μόνον τόνους καὶ ἡμιτόνια περιέχει καὶ ἑπομένως τὴν μαλακὴν διαίρεσιν τοῦ χαμηλοῦ τετραχόρδου τοῦ Β’ ἤχου, ἀδυνατούντες νὰ παίξωσι κατ’ ἀκρίβειαν,εἶπον, οὐχὶ κατ’ ἀλήθειαν, ὅτι πταίει ἡ Εὐρωπαϊκὴ παρασημαντική!

Ὡς ἐὰν ἦτο δύσκολον νὰ γραφῇ ἕν σημεῖον πρὸς δεῖξιν τοῦ μαλακοῦ ἢ συντόνου φθόγγου, ἀπαραλλάκτως ὡς δείκνυσιν ἡ δίεσις καὶ ὕφεσις. Ἡ ἔλλειψις τοῦ κλειδοκυμβάλου, ἀποδοτέα εἰς τὸν κατασκευαστὴν αὐτοῦ, τὸν μὴ δυνηθέντα νὰ ὑποδιαιρέσῃ τοῦτο καθ’ ὅλας τὰς διαιρέσεις. Εἰς τὴν αὐτὴν ὡσαύτως κατηγορίαν ὑπάγονται καὶ οἱ αὐλοποιοί˙ ὡς πρὸς τὰς ὁπὰς καὶ τὰς κοιλίας. Διὰ τοῦτο οὐδέποτε πᾶν ὅ,τι ᾂδεται ἀποδίδοται ἀκριβῶς διὰ τῶν τοιούτων ὀργάνων.

 Καὶ ταῦτα μὲν ἡμεῖς σὺν Θεῷ ἀπὸ τῶν παλαιοτέρων ἠντλήσαμεν καὶ προσάγομεν τῷ κοινῷ πρὸς διάδοσιν τῆς ἱερᾶς μουσικῆς. Οἱ δ’ ὑβρίζοντες καὶ ἐπικρίνοντες προσαγαγέτωσαν τὰ κρείττονα αὐτῶν. Ἀντί δε νὰ παραπονοῦνται ὅτι πανταχοῦ ἐν πάσι τοῖς παιδευτηρίοις καὶ ταῖς ἐκκλησίαις προτιμῶσιν οἱ τούτων ἔφοροι ἢ σύμβουλοι ἡμᾶς καὶ οὐχὶ αὐτούς, καλὸν θὰ ἤτο νὰ ἐξήταζον ἐν ἑαυτοῖς τὴν αἰτίαν. Καὶ τὴν αἰτίαν ταύτην ἢ τοῦ λόγου τῆς πρὸς αὐτοὺς ἀδιαφορίας τῶν ἄλλων, εὑρήσουσιν ἐν τῷ Δημοσθένει γράψαντι τὰ ἑξῆς διδακτικώτατα : « Φύσει ὑπάρχει τοῖς παροῦσι τὰ τῶν ἀπόντων, καὶ τοῖς ἐθέλουσι πονεῖν καὶ κινδυνεύειν τὰ τῶν ἀμελούντων » .

              

                                   Ι.Θ. Σακελλαρίδης